Kucharzewski Jan (1876–1952), historyk, prawnik, publicysta i polityk. Ur. 27 V w Wysokiem Mazowieckiem w gub. łomżyńskiej, był synem Stefana, inżyniera, i Anny z Raczkowskich. Ukończył gimnazjum filologiczne w Łomży w r. 1894, a w 1898 Wydział Prawny Uniw. Warsz.; aktywnie uczestniczył w życiu społecznym i politycznym młodzieży akademickiej: był członkiem «Zet»-u i Koła Oświaty Ludowej, należał do zarządu Bratniej Pomocy i sądu koleżeńskiego. W r. 1898 wyjechał do Berlina na dalsze studia w zakresie ekonomii politycznej oraz socjologii. Zebrał tam materiał do swojej pierwszej pracy naukowej, studium porównawczo-historycznego Początki prawa małżeńskiego (W. 1901). Po powrocie do Warszawy przez pięć lat (od r. 1901) pracował w Prokuratorii Skarbu Królestwa Polskiego, najpierw jako asesor, a potem obrońca. Jednocześnie wykładał prawo i ekonomię polityczną na prywatnych kompletach, w szkołach średnich, na kursach pedagogicznych dla kobiet, Wyższych Kursach Handlowych i Wyższych Kursach Naukowych organizowanych przez Tow. Kursów Naukowych. Drobne swoje prace ogłaszał w „Gazecie Sądowej” i innych czasopismach warszawskich. W r. 1906 opuścił Prokuratorię i został adwokatem przysięgłym. Wcześniej, w r. 1905, rozpoczął aktywną działalność polityczną, m. in. współpracując z organem Ligi Narodowej „Gońcem Porannym i Wieczornym”. W okresie wyborów do I Dumy Państwowej na wielu wiecach i zebraniach, a także w prasie propagował politykę Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. W latach późniejszych rozluźnił swoje stosunki z tym obozem. W r. 1908 wystąpił przeciwko polityce R. Dmowskiego i przez pewien czas współpracował z czasopismami wydawanymi przez W. Studnickiego. Do zerwania z obozem narodowo-demokratycznym doszło w związku ze zjazdem słowiańskim w Pradze (1908), w którym wzięła udział dość liczna delegacja przedstawicieli Narodowej Demokracji. K. nie godząc się z panslawizmem i ugodową polityką Dmowskiego, wystąpił w r. 1911 z Ligi Narodowej. W r. 1912 był z ramienia Koncentracji Narodowej (bloku wyborczego endeckiej Frondy i Postępowej Demokracji) kontrkandydatem Dmowskiego w wyborach do IV Dumy Państwowej; obaj przegrali, mandat do Dumy uzyskał wówczas członek Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS)-Lewicy i Bundu E. Jagiełło. Po tym niepowodzeniu K. usunął się chwilowo z życia politycznego. Zajmował się pracą pedagogiczną (wykładał na Wyższych Kursach Naukowych) oraz naukowo-publicystyczną. Jeszcze w l. 1906–7 ogłosił dwa studia z pogranicza prawa i socjologii: Socjalizm prawniczy („Ekonomista” 1906) i Narodowość a państwo („Myśl Pol.” 1907). W następnych latach rozpoczął badania nad dziejami Polski i sprawy polskiej w XIX w.; pierwszą pracę z tego zakresu opublikował w r. 1908 w endeckim „Przeglądzie Narodowym” (Sprawa polska w parlamencie frankfurckim 1848 r.). Na przeszłość patrzył okiem publicysty, szukał w niej nie tyle wyjaśnienia zjawisk historycznych, ile potwierdzenia własnego stanowiska w sprawach aktualnych, przede wszystkim politycznych. K. prowadził dość rozległe poszukiwania źródłowe, nie opanował jednak w dostatecznej mierze warsztatu badawczego. Jako historyk był właściwie samoukiem. Pisał żywo, ciekawie, choć nieraz dość chaotycznie. Przywiązywał dużą wagę do drobiazgów, z drugiej zaś strony lubował się w szerokich, ale nie zawsze dostatecznie podbudowanych faktami uogólnieniach. Pierwszą obszerniejszą pracą historyczną K-ego była monografia Maurycy Mochnacki (Kr.–W. 1910), oparta na szerokiej, lecz nie dość krytycznie opracowanej bazie źródłowej. W r. 1911 opublikował cenny zarys bibliograficzno-historyczny Czasopiśmiennictwo polskie wieku XIX w Królestwie, na Litwie i Rusi oraz na emigracji, oparty jednak w głównej mierze na opracowaniach, w małym zaś tylko stopniu na własnych badaniach źródłowych. Większe znaczenie miała praca Epoka paskiewiczowska. Losy oświaty (W.–Kr. 1914). K. wykorzystał w niej obfite materiały urzędowe z archiwów warszawskich, dla większości historyków zamkniętych. W oparciu o nie dał bogaty, choć nieco jednostronny obraz polityki oświatowej caratu w Król. Pol. w l. 1831–61. Nie jest to monografia naukowa w ścisłym tego słowa znaczeniu, raczej zbiór materiałów wymagających jeszcze krytycznego opracowania i konfrontacji ze źródłami polskimi, pamiętnikami i korespondencją. Praca K-ego do dzisiaj zachowała swoją wartość, bowiem cytowane przez niego dokumenty uległy w większości zniszczeniu w l. 1939–45.

Przez początkowe trzy lata pierwszej wojny światowej K. przebywał w Szwajcarii. E. Piltz usiłował przyciągnąć go do współpracy z orientacją prorosyjską, ale K. po pewnych wahaniach odrzucił tę ofertę i wycofał się z udziału w opracowywaniu encyklopedii polskiej, jaką Piltz zamierzał wydawać. Nie angażując się oficjalnie po stronie jakiejkolwiek orientacji, K. rozwinął szeroką działalność publicystyczną na rzecz sprawy polskiej. Współpracował z „Gazette de Lausanne”, w której ogłosił kilka obszernych artykułów informacyjno-propagandowych, wydanych następnie osobno, w postaci niewielkich książeczek. Niektóre z nich cieszyły się dużym powodzeniem, np. Réflexions sur le problème polonais (1915) miało aż siedem wydań. W pracy tej, jak i w innych artykułach i broszurach, wydawanych w języku francuskim, K. usiłował przekonać opinię obcą, że nie tylko należy się Polsce niepodległość, ale że bez niepodległej Polski nie będzie trwałego pokoju w Europie. Założył także stowarzyszenie p. n. La Pologne et la Guerre. Pod tą samą nazwą ogłosił cykl rozpraw poświęconych sprawie polskiej, zarówno własnych, jak napisanych przez inne osoby. Ponadto wydał cztery tomy pisma „L’Aigle Blanc. Revue des questions polonaises” (1916–8). Organizował obchody narodowe, wygłaszając na nich wiele przemówień w języku francuskim. Wydał także dwie broszury w języku polskim: W imię jedności (Fryburg 1915, anonimowo) i Powstanie listopadowe (Lozanna 1916). Działalność informacyjno-propagandowa K-ego w Szwajcarii, choć nie miała większego znaczenia politycznego, przyczyniła się jednak w niemałym stopniu do rozbudzenia na Zachodzie, zwłaszcza na obszarze języka francuskiego, życzliwego zainteresowania sprawą polską. Pod koniec pobytu w Szwajcarii K. zbliżył się do orientacji na państwa centralne; na zmianę jego postawy wpłynął akt z 5 XI 1916 r., który K. uznał za doniosłe wydarzenie w dziejach sprawy polskiej.

W czerwcu 1917 r. powrócił K. do Warszawy i rozpoczął pracę w Departamencie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego najpierw jako referent, a później szef sekcji szkolnictwa wyższego. Dn. 2 XI t. r. mianowany został referendarzem i zastępcą szefa Gabinetu Cywilnego Rady Regencyjnej. Dn. 14 XI Rada Regencyjna wystąpiła do rządów Niemiec i Austro-Węgier z wnioskiem o mianowanie K-ego prezydentem ministrów. Dn. 21 XI nadeszła pozytywna odpowiedź ze strony rządu austro-węgierskiego, a w kilka dni później – niemieckiego. Dn. 26 XI Rada Regencyjna ogłosiła już oficjalnie nominację K-ego, a 7 XII powołała rząd uformowany przez niego. Zamierzenia jego na stanowisku premiera szły w dwu kierunkach: zorganizowania na froncie wschodnim silnej armii polskiej u boku Niemiec i dopuszczenia rządu Rady Regencyjnej do rokowań pokojowych prowadzonych w Brześciu od grudnia 1917 r. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku K. poniósł porażkę. Przeciwko tworzeniu armii polskiej – która w ówczesnych warunkach nie mogła być armią samodzielną – opowiedziała się większość polskich partii politycznych, na drugi punkt nie wyraziły zgody mocarstwa centralne, od których rząd Rady Regencyjnej był uzależniony. Przeciw udziałowi przedstawicieli rządu K-ego w rokowaniach brzeskich wypowiedziały się również ugrupowania piłsudczykowskie w Królestwie. Po zawarciu pokoju brzeskiego (9 II 1918) K. wraz z całym gabinetem podał się 11 II do dymisji. Nie zerwał jednak współpracy z obozem aktywistycznym i wszedł do zarządu Związku Budowy Państwa Polskiego, organizacji politycznej powstałej na zjeździe w Warszawie 23 i 24 II 1918 r. Z polecenia Rady Regencyjnej wyjechał w maju do Wiednia z misją zapobieżenia realizacji tych punktów traktatu brzeskiego, które godziły w polskie interesy narodowe. Po raz drugi został przez Radę Regencyjną powołany na stanowisko prezydenta ministrów 2 X 1918 r. Kontrasygnował manifest Rady Regencyjnej o zjednoczeniu wszystkich ziem polskich, ale po tygodniu zrzekł się misji utworzenia nowego gabinetu. Polityka społeczna gabinetów, którymi kierował, dążyła do przeciwdziałania nastrojom rewolucyjnym.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę K. nie od razu zerwał z aktywną polityką. W r. 1920, w okresie wojny polsko-radzieckiej, znalazł się znowu w Szwajcarii, gdzie prowadził działalność propagandową, usprawiedliwiając politykę Piłsudskiego i jego obozu. W „Gazette de Lausanne” K. ogłosił wówczas cykl artykułów pt. La Pologne et l’Europe, a w „Revue de Genève” – obszerny artykuł L’Évolution de la nouvelle Pologne. W r. 1921 w dodatku specjalnym do „Gazette de Lausanne” ukazało się obszerne studium publicystyczne K-ego, Le dilémme de la Haute Silésie, wydane następnie osobno w językach francuskim, angielskim i polskim. Po powrocie do Warszawy wiosną 1921 r. K. ogłosił w „Tygodniku Ilustrowanym” cykl artykułów, które następnie wydał pt. Polska wobec świata (W. 1921). W pracy tej uzasadniał m. in. konieczność stworzenia wielkiej i silnej federacji środkowo-wschodnio-europejskiej. Główne niebezpieczeństwo dla Polski widział w istnieniu Rosji Radzieckiej. Antykomunizm wycisnął mocne piętno na całej dalszej twórczości publicystycznej, a po części i naukowej K-ego. W odrodzonej Polsce nie zajmował znaczniejszych stanowisk: był członkiem dwu komisji przy Prezydium Rady Ministrów: oszczędnościowej i archiwalnej, oraz rady naukowej Min. Spraw Zagran. Od r. 1925 (wg „Rocz. PAU” od 1923) był członkiem stałego Sądu Rozjemczego w Hadze. Aktywniejszego udziału w życiu politycznym już nie brał, zajmował się głównie pracą naukowo-publicystyczną. W r. 1923 ukazał się pierwszy tom dzieła K-ego Od białego caratu do czerwonego. Opublikował z tego cyklu siedem pokaźnych rozmiarami książek (ostatni tom w r. 1935), obejmujących wewnętrzne dzieje Rosji za panowania Mikołaja I, Aleksandra II i Aleksandra III, ze szczególnym uwzględnieniem ruchu rewolucyjnego. K. oparł się tylko na materiale drukowanym, wprawdzie obszernym, lecz jednak niekompletnym. «W pracy aczkolwiek imponującej rozmiarami, znajomością przedmiotu i niejednokrotnie oryginalnością sądów, przyświecały jednak autorowi cele nie tylko poznawcze; całość nie jest wolna od niesłusznych, tendencyjnych czy wręcz wstecznych sformułowań. W pracy spotykamy też wiele błędów rzeczowych, płynących głównie z niedokładnego odcyfrowania lub interpretacji przekazów źródłowych» (L. Bazylow). K. zamierzał swoją pracę doprowadzić do r. 1917; materiał do trzech ostatnich tomów uległ zniszczeniu w r. 1939 razem z księgozbiorem i notatkami.

Pierwsze siedem miesięcy drugiej wojny światowej K. przeżył w okupowanym kraju. Dn. 9 IV 1940 r. wydostał się zeń i podążył do Rzymu. Po przybyciu na miejsce nawiązał kontakt z rządem; zamierzał przez Francję udać się do Szwajcarii, by tu wznowić działalność informacyjno-propagandową. W końcu maja wyjechał do Paryża, ale wobec groźby zamknięcia granic Szwajcarii udał się do Portugalii, a stamtąd wyjechał do Stanów Zjedn. A. P., do których przybył na początku lipca 1940 r. Wielokrotnie tu przemawiał i wygłaszał odczyty w sprawie polskiej i «kwestii rosyjskiej». Jednocześnie zaczął zbierać materiały do projektowanej książki w języku angielskim, która miała stanowić przegląd polityki światowej w okresie 1919–39. Zamiaru tego nie wykonał, opracował natomiast skrót dzieła Od białego caratu do czerwonego; praca ta ukazała się drukiem w Nowym Jorku dopiero w r. 1948, pt. The Origins of Modern Russia (wyd. 2. w języku polskim, z przedmową O. Haleckiego, Londyn 1958). W maju 1942 r. K. został prezesem Rady Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce, którego był jednym z głównych twórców. W t. r. wydał ponownie w językach angielskim i polskim dawną swoją pracę Sprawa polska w parlamencie frankfurckim. Zmarł 4 VII 1952 r. w Nowym Jorku i tu też został pochowany. Był członkiem wielu instytucji naukowych, m. in. Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1911) i Polskiej Akademii Umiejętności (od r. 1926). Żoną K-ego była Maria Żakowska.

Lorentowicz J., La Pologne en France, Współoprac. A. M. Chmurski, Paris 1938–41 II–III; Enc. Nauk Politycznych,; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905 s. 143; Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale-Auteurs, Paris 1925, LXXXIII; – Bazylow L., Działalność narodnictwa rosyjskiego w latach 1878–1881, Wr. 1960; Dziewanowski M. K., J. K. – historyk, „Wiadomości” 1953 nr 10 (362), (fot.); Halecki O., Śp. J. K., „Teki Hist.” T. 5: 1952 nr 3–4 s. 106–109; Jabłoński H., Narodziny drugiej Rzeczypospolitej, W. 1962; tenże, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; K. J., Od białego caratu do czerwonego, Londyn 1958 (nota opracowana przez żonę na końcu edycji); Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Katelbach T., Z walk akademików warszawskich z okupantami niemieckimi (1917/18), „Niepodległość” T. 18: 1938 s. 76–107; Korybut-Woroniecki H. J., Stowarzyszenie „La Pologne et la guerre” w Szwajcarii, „Niepodległość” T. 15: 1937 s. 198–226 (fot.), 389–99, T. 16: 1937 s. 426–62; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1965 II 588–9; Nagórski Z. (senior), K. jako polityk, „Wiadomości” 1953 nr 10 (362); tenże, Ludzie mego czasu, Sylwetki, Paryż 1964 s. 79–91 (fot.); Pajewski J. Wokół sprawy polskiej, Paryż–Lozanna–Londyn 1914–1918, P. 1970; Studnicki W., J. K. historyk i socjolog, „Droga” 1935 nr 11 s. 425–35; – Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P. 1931 I–II; Załuska J., Koło Oświaty Ludowej 1894–1898, „Przegl. Wszechpol.” R. 3: 1924 s. 203, 207; – „Niepodległość” T. 4: 1931 – T. 6: 1932, T. 8: 1933, T. 10: 1934, T. 13: 1936, T. 15: 1937 – T. 18: 1938; „Roczn. PAU” 1925/6 s. XIX; „Roczn. Pol. Tow. Nauk. na Obczyźnie” T. 1: 1951–2 s. 67 (nekrolog); „Świat” 1917 nr 9–10 s. 10–1 (fot.), nr 47 s. 6 (fot.); „Tyg. Ilustr.” 1917 nr 44 s. 544 (fot.), nr 50 s. 610 (fot.), 1925 s. 590 (fot.); – Listy K-ego: Arch PAN w W.: rkp. III–59, B. Narod.: rkp. 2725, 2731, 2732, B. Ossol.: rkp. 6215, 7041; AAN: Akta Prezydium Rady Ministrów 1917–8 oraz Gabinetu Cywilnego Rady Regencyjnej; Arch. PAN w W.: rkp. III–109 (Kumaniecki W., Historycy i politycy warszawscy 1900–1950).

Jerzy Maternicki